Ο ζουρλομανδύας των στερεοτύπων (α΄)

από το www,metarithmisi.gr, του Πέτρου Παπασαραντόπουλου

Η παρούσα κρίση, πέρα από την πολιτική, οικονομική, κοινωνική και ανθρωπολογική διάστασή της, έχει και μία ακόμα, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα πτυχή. Πρόκειται για την αφήγηση, ή καλύτερα για τις πολλαπλές αφηγήσεις της.
Οι αφηγήσεις αυτές, πολύ συχνά παράγουν στερεοτυπικές κατασκευές, μύθους και ιδεολογήματα. Όμως τι είναι τα στερεότυπα; Η Maria Todorova τα ορίζει με εξαιρετική ακρίβεια: «Τα στερεότυπα (είτε θετικά είτε αρνητικά), πολύ συχνά βασίζονται σε πραγματικά χαρακτηριστικά, τα οποία μπορεί ο καθένας να διαπιστώσει. Αυτό που αμφισβητώ εγώ, δεν είναι το περιεχόμενο αυτών των χαρακτηριστικών, αλλά η θέση τους και η λειτουργία τους ως στερεοτύπων, δηλαδή οι υπερβολικές και πάγιες γενικεύσεις που γίνονται στη βάση ατομικών ή ομαδικών χαρακτηριστικών (αν και αληθινών) και η εν συνεχεία χρησιμοποίηση αυτών των χαρακτηριστικών για ατομικές ή ομαδικές πράξεις… Με δυο λόγια, δεν με προβληματίζει το περιεχόμενο, αλλά η σύνταξη.»
Οι συνακόλουθοι μύθοι, που είναι ένα σύνολο από στερεότυπα, έχουν την ίδια γενεαλογία. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Στέφανος Πεσμαζόγλου, «Οι μύθοι, αντίθετα με τη συνηθισμένη παρερμηνεία, δεν ταυτίζονται πάντα με τα ψεύδη, αλλά νοούνται συνήθως ως ένα κράμα από αλήθειες, μισο-αλήθειες, απροσδιόριστες γκρίζες ζώνες, αποσιωπήσεις, όπως και ψεύδη (που δεν είναι επινοημένες αλήθειες).»

Στερεότυπα και μύθοι, λειτουργούν ως συστατικά στοιχεία στη διαμόρφωση της ταυτότητας, ατομικής και εθνικής, στη διάκριση του εγώ από τον άλλο. Παράλληλα, παράγονται μηχανισμοί που συμβάλλουν στη δημιουργία, την αποδοχή και την ανθεκτικότητά τους.
Η κρίση παράγει αλλά και αναπαράγεται μέσα από αυτές τις φαντασιακές κατασκευές. Δύο τουλάχιστον από αυτές μοιάζει να κυριαρχούν στις ημέρες μας. Μία στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες και μία στην Ελλάδα.


Στις περισσότερες από τις ευρωπαϊκές χώρες, κυρίαρχο είναι το στερεότυπο των τεμπέληδων του Νότου, ιδίως των Ελλήνων. Λαϊκιστές πολιτικοί, ανεύθυνα μέσα ενημέρωσης, ανερμάτιστοι διαμορφωτές της κοινής γνώμης, αναπαράγουν στερεότυπα και κατασκευάζουν μύθους, που ακούγονται εύηχα στα αυτιά του «μέσου πολίτη». Πρόκειται για τις «ευχάριστες αυταπάτες» που χρειάζονται οι κοινωνίες, σύμφωνα με τον Edmund Burke. Στη Γερμανία, αυτό το ρόλο έχει αναλάβει η εφημερίδα Bild, το υποκατάστατο, σύμφωνα με πολλούς αναλυτές, ενός κόμματος της ακροδεξιάς. Στην Τσεχία, ο πρωθυπουργός της χώρας Πετρ Νέκας δήλωσε ότι «οι Έλληνες δεν δουλεύουν, κάθονται όλη μέρα, πίνουν ούζο και πρέπει να βγουν από την ΕΕ». Στο Ηνωμένο Βασίλειο, στην Ολλανδία και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η απαξίωση των «τεμπέληδων» έχει αποκτήσει διαστάσεις αυτονοήτου.
Στην Ελλάδα, το στερεότυπο της επίρριψης όλων των ευθυνών στους επίβουλους ξένους, ιδίως τους Γερμανούς, που θέλουν να θέσουν την Ελλάδα υπό τη δική τους κατοχή, έχει διαποτίσει τη συντριπτική πλειοψηφία της κοινωνίας. Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών («θέλουν να μας μεταβάλουν σε αποικία»), ο Μίκης Θεοδωράκης («θέλουν να μας υποδουλώσουν»), επιφανή στελέχη της Νέας Δημοκρατίας και του ΠΑΣΟΚ, το ΚΚΕ, ο ΣΥΡΙΖΑ, εσχάτως και ο ΛΑΟΣ, πρωτοστατούν σε αυτές τις δηλώσεις μίσους.
Τα περισσότερα μέσα ενημέρωσης πλειοδοτούν σε ένα κρεσέντο λαϊκισμού. Ο «κοινός νους» στην Ελλάδα, είναι απόλυτα πεισμένος γι’ αυτό το στερεότυπο. Ο «κοινός νους» είναι μια απλοϊκή (naïve) αντανάκλαση της πραγματικότητας, αδιαμεσολάβητη, μη αναστοχαστική και μη θεωρητική. Οι ιδέες αυτές φαντάζουν φυσικές, αιώνιες, αναλλοίωτες και αναπόδραστες. Πρόκειται για βιωμένες ιδεολογίες (Iived ideologies), που είναι εν πολλοίς οι ίδιες, σε όλες τις τάξεις (σε αρχόμενες και άρχουσες). Ο κοινός νους είναι το φολκλόρ της φιλοσοφίας. Ο «κοινός νους» θεωρεί ότι κατέχει τη λυδία λίθο της αλήθειας. Από κοινός νους, μετατρέπεται σε κοινό τόπο.

Βαθιές ιστορικές καταβολές

Και τα δύο αυτά στερεότυπα έχουν βαθύτατες ιστορικές καταβολές. Η αντίληψη περί καθυστερημένου Νότου, είναι μια άλλη εκδοχή του «βαλκανισμού», δηλαδή της απαξιωτικής αντίληψης για τα Βαλκάνια, που ξεκίνησε στις αρχές του 20^ού αιώνα, κορυφώθηκε στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων και του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, για να αναζωπυρωθεί στις αρχές της δεκαετίας του ’90, με τις βαρβαρότητες στις συγκρούσεις που οδήγησαν στη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας.
Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, τα Βαλκάνια ήταν και είναι ο «καθυστερημένος αδελφός» της Ευρώπης, το «ανθρωπολογικό της Μουσείο». Ο «βαλκανισμός», μια ιδιότυπη μορφή «οριενταλισμού», (με πολλές ομοιότητες και πολύ σημαντικές διαφορές ανάμεσά τους), δαιμονοποίησε μια ολόκληρη γεωγραφική περιοχή, με αποτέλεσμα ακόμα και σήμερα, η λέξη Βαλκάνια και τα παράγωγά της να έχουν αρνητικά φορτισμένο πρόσημο. Αυτή η ευρωπαϊκή φαντασίωση για τα Βαλκάνια αναπαράγεται και πάλι, με αφορμή την ελληνική κρίση.
Αντίστοιχα, η αντίληψη για τους ξένους που μας επιβουλεύονται, είναι ένα διαχρονικό και ιδιαίτερα επίμονο χαρακτηριστικό της ελληνικής νεωτερικότητας. Ιδεολογικά, παραμένει ως «άτεγκτο, ασάλευτο παρόν», κατά την ιδιαίτερα επιτυχή διατύπωση του Στέλιου Ράμφου, διαπερνώντας οριζόντια και κονιορτοποιώντας τις πολιτικές στοιχίσεις και συσσωματώσεις. Παλαιότερα, οι εχθροί ήταν οι «Σύμμαχοι» που μας οδήγησαν στη Μικρασιατική Καταστροφή, μετά οι Άγγλοι που μας έσπρωξαν στον Εμφύλιο, στη συνέχεια οι Αμερικανοί που ευθύνονται για τη δικτατορία και την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, με τον Κίσινγκερ να απεργάζεται τον αφανισμό του Έθνους των Ελλήνων, για να φτάσουμε στους Γερμανούς και τους Μερκοζί, που θέλουν να μας συντρίψουν και να μας υποδουλώσουν.
Αυτοί οι μύθοι επιτελούν για την ελληνική κοινωνία μια υπαρξιακή λειτουργία, όπως την ορίζει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης: «Οι κοινωνίες επιζητούν τους μύθους, τους έχουν ανάγκη, αισθάνονται ότι τους χρειάζονται, όχι ως μύθους, βέβαια, αλλά ως συλλογικά αφηγήματα της ύπαρξής τους για να εξακολουθήσουν να υπάρχουν».

 Ο Πέτρος Παπασαραντόπουλος είναι εκδότης - δημοσιογράφος.