Είναι η πολιτική ηλίθιε!

Που οφείλεται η ευημερία ή η ανέχεια των εθνών;

(Δυο Αμερικάνοι επιστήμονες προσπάθησαν να δώσουν την απάντηση στο βιβλίο τους).

Η ιστορία είναι ένα ποτάμι, του οποίου η ροή καθορίζεται από τυχαίους παράγοντες. Σε κλάσματα δευτερολέπτου μπορούν να συμβούν γεγονότα, τα οποία αργότερα καταγράφονται ως ορόσημα.

Όταν για παράδειγμα, στα τέλη του 15^ου αιώνα, ανακάλυπταν οι Ισπανοί την Αμερική, η Αγγλία ήταν μια μεσαία δύναμη, η οποία προσπαθούσε να ξεπεράσει τις συνέπειες ενός εμφυλίου πολέμου. Οι Άγγλοι άποικοι βρέθηκαν στον Βορρά κατά ανάγκη, μετά από έναν αιώνα. Καθώς, μόνο εκεί υπήρχαν διαθέσιμα εδάφη για αυτούς. Ενώ οι λεγόμενοι Κονκουισταδόρες μοιράζονταν τον πλούτο των Μάγιας, των Αζτέκων και των Ίνκας και σκλάβωναν τους ντόπιους, λίγο βορειότερα οι άνθρωποι ονειρεύονταν τον ίδιο εύκολο πλουτισμό, αλλά έπρεπε να παλέψουν με πολύ δύσκολες συνθήκες. Η εξέλιξη των πραγμάτων αποτελεί ένα πολύ καλό μάθημα.

Η Γενική Συνέλευση που ιδρύθηκε το 1619, υπό το βάρος των δυσκολιών, οδήγησε μετά από πολλές ζυμώσεις στην υπογραφή του αμερικάνικου συντάγματος, το 1787. Οι ΗΠΑ προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν τις εξελίξεις της βιομηχανικής επανάστασης. Αντίθετα, το άλλοτε πλούσιο Μεξικό βούλιαζε στην αναρχία. Από το 1824 ως το 1867 είχε 52 πρόεδρους. Όχι άδικα το βάφτισε ο Humbold, «χώρα των πραγματικά μεγάλων αντιθέσεων». Ο μέσος Αμερικάνος πολίτης είναι σήμερα πέντε φορές πιο πλούσιος από τον αντίστοιχο Μεξικανό.

Ο Τουρκοαμερικάνος οικονομολόγος Daron Acemoglu από το MIT και ο πολιτολόγος James Robinson από το Χάρβαρντ, ο οποίος ειδικεύεται σε θέματα ανάπτυξης, παραθέτουν  αυτή τη σύγκριση στο βιβλίο τους, που έχει τίτλο “Why Nations fail. The Origins of Power, Prosperity, and Poverty”, («Γιατί τα Έθνη αποτυγχάνουν, η προέλευση της ισχύς, του πλούτου και της φτώχειας»). Εκεί προσπαθούν να εξηγήσουν τις χτυπητές αντιθέσεις που παρουσιάζονται σήμερα και να ερμηνεύσουν το γεγονός, πως 1.3 δις άνθρωποι ζουν με λιγότερο από 1.25 δολάρια την ημέρα.

Καταλήγουν σε μια θεωρία, που δίνει τις αιτίες για όσα συμβαίνουν στην ανθρωπότητα, από τη παλαιολιθική εποχή μέχρι τις συρράξεις σε Αφγανιστάν, Μάλι και Σομαλία. Οι δυο επιστήμονες καταλήγουν στο συμπέρασμα πως η ύπαρξη και ο τρόπος λειτουργίας των θεσμών είναι που κάνουν τη διαφορά.

Οι Θεσμοί, που δομούν μια κοινωνία, μπορούν να είναι πλουραλιστικοί, ολοκληρωτικοί, προς όφελος των πολλών ή των λίγων, να έχουν στόχο το συμφέρον των πολλών ή των λίγων. Πολύ συχνά μια κυρίαρχη ελίτ προσπαθεί να περάσει τα συμφέροντα της εις βάρος των υπολοίπων με συγκαλυμμένη ή ανοικτή βία. Το πιο απλοποιημένο δίπολο είναι: «Δημοκρατία» ή «Καταπίεση». Από ιστορικής πλευράς είναι φανερό πως συνήθως επικρατεί το δεύτερο στοιχείο από όσα αντιπαρατέθηκαν. Εθελοντικά δεν απωλύει ποτέ τα προνόμια της η κυρίαρχη τάξη, που λειτουργεί παρασιτικά. Είναι αξιομνημόνευτος ο τρόπος με τον οποίο η αριστοκρατία αναπαράγεται και προσαρμόζεται στις αλλαγές των δεδομένων και η σημερινή κρίση στην Ελλάδα αποτελεί μια περίτρανη απόδειξη.

Τα κινήματα και οι επαναστάσεις πολλές φορές επιφέρουν την πτώση ενός συστήματος, αλλά στην ουσία ξαναφέρνουν την παλία εξουσία, ντυμένη  σε ένα καινούργιο μανδύα. Οι Μπολσεβίκοι λ.χ. παρέτειναν τον Απολυταρχισμό των Τσάρων. Οι αγώνες κατά των αποικιοκρατών στον τρίτο κόσμο, οδήγησαν πολλάκις στην άνοδο μιας κλίκας ντόπιων εκμεταλλευτών. Για τον Marshall Mobutu Sese Seko και τους ανθρώπους του, λένε στο άλλοτε Βελγικό Κογκό (Ζαϊρ), ότι κυριολεκτικά στέγνωσε τη χώρα και ρούφηξε από το 1965 ως το 1997 κάθε πόρο του, ώστε να ζει ο ίδιος στην απόλυτη χλιδή. Έφτασε στο σημείο να χτίσει ένα παλάτι, σε μια έκταση τόσο μεγάλη, που μπορούσε να προσγειώνεται ένα αεροσκάφος Concord δίπλα στην έπαυλη του.

Όμως, όπως ο Pizzaro και ο Cortes, έτσι και οι Βέλγοι βασίστηκαν σε δομές που προϋπήρχαν και τις προσαρμόσανε στα δικά τους δεδομένα. Τα έσοδα των προγενέστερων προέρχονταν από τη φορολόγηση και το δουλεμπόριο. Κάθε φορά που έπρεπε να ικανοποιήσουν μια ακριβή τους ανάγκη, ανέβαζαν κάποιον φόρο.

Το πιο αστείο παράδειγμα είναι ο πρόεδρος της Ζιμπάμπουε Robert Mugabe, ο οποίος κέρδισε «απρόσμενα» τον πρώτο λαχνό σε μια εθνική λοταρία, εισπράτωντας το ογκώδες ποσό των 100 χιλιάδων δολαρίων Ζιμπάμπουε, που ισούται με το πενταπλάσιο του ετήσιου κατα κεφαλήν εισοδήματος στη χώρα. Δεν ήταν η ανάγκη του για τα χρήματα που οδήγησε σε αυτή την περίεργη τύχη, αλλά περισσότερο ήθελε να ερμηνευτεί συμβολικά ως ένδειξη τιμής στο πρόσωπο του, επειδή οδήγησε τη χώρα στην ελευθερία.

Ο Μπιλ Κλίντον κατά τον προεκλογικό του αγώνα το 1992, χρησιμοποίησε πρώτος τη φράση (“It’s the economy stupid”), η οποία έχει παραφραστεί κατά το δοκούν και αρκετές φορές, στη συνέχεια. O συνδυασμός διεφθαρμένης εξουσίας, άπληστης ελιτ, ληστρικών θεσμών, αδύναμου κεντρικού κράτους και αναξιόπιστης δικαιοσύνης αποτελούν τον δρόμο προς την εξαθλίωση, τον εμφύλιο ή την κατάρρευση.

Οι δυο επιστήμονες υποστηρίζουν, πως όλα τα παραδείγματα που δίνει η ανθρώπινη ιστορία επιβεβαιώνουν αυτή τη θέση και απορρίπτουν την ερμηνεία άλλων κοινωνικών επιστημόνων που κατονομάζουν ως αιτίες της φτώχειας, τις γεωπολιτικές συνθήκες,  τη θρησκεία, την κουλτουρα, το κλίμα κλπ.

Όσο για τους λόγους της ευημερίας στη Δύση, αυτοί είναι  σύμφωνα με τους δυο ερευνητές: η σταδιακή απελευθέρωση των αγροτικών πληθυσμών από τους φεουδάρχες, η ανακάλυψη της Αμερικής που επέφερε την ανάπτυξη του εμπορίου, και τέλος η βιομηχανική και μετέπειτα τεχνολογική επανάσταση, που δεν θα ήταν εφικτές δίχως την επικράτηση των επαναστάσεων του 1688 στην Αγγλία και του 1789 στη Γαλλία. Οι ολιγάρχες φοβούνται συνήθως την πρόοδο, όπως αποτυπώθηκε κάποτε από τον κύκλο του γνωστού μας Μέτερνιχ ( «Αν ευημερούν θα είναι δύσκολο να τους ελέγχουμε...»).

Για το κοντινό μέλλον, τολμούν να προβλέψουν τη συνέχιση της δυτικής ευημερίας, τουλάχιστον για τα επόμενα εκατό χρόνια, λόγω των δομών της παγκόσμιας αγοράς και της συσσώρευσης του πλούτου, καθώς και τη κατάρρευση της Κίνας, εξαιτίας της αδιαφάνειας και της διαφθοράς. Στη χώρα μας το τι θα γίνει μπορεί ο καθένας να το προβλέψει αν κάποια δεδομένα παραμείνουν τελικά, ίδια...

Β.Τ.